ΟΜΙΛΙΑ ΣΤΟ ΔΗΜΑΡΧΕΙΟ ΦΥΛΗΣ

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΠΑΠΑΔΗΜΑ

Κύριε αντιδήμαρχε Φυλής, κύριε Δήμαρχε Ιλίου, κύριε Δήμαρχε Αγίας Βαρβάρας, κύριε πρώην Δήμαρχε Φυλής, κύριε πρώην Δήμαρχε Άνω Λιοσίων, κυρία πρώην Δήμαρχε Ζεφυρίου, κύριε πρόεδρε του Παγκόσμιου Παναρκαδικού Συμβουλίου και της Παναρκαδικής Ομοσπονδίας Ελλάδος, κύριοι δημοτικοί και τοπικοί σύμβουλοι, αγαπητά μέλη των πολιτιστικών συλλόγων της πόλης μας, εκλεκτοί προσκεκλημένοι, κυρίες και κύριοι

Από καιρού εις καιρόν, εμφανίζονται στην πολιτική ζωή άνδρες των οποίων το διαμέτρημα είναι τόσο μεγάλο, ώστε  με το όνομά τους χαρακτηρίζονται τόσο οι φίλοι, όσο και αντίπαλοί τους. Στην εθνική πολιτική ιστορία έχουν καταγραφεί από ιδρύσεως του νεώτερου ελληνικού Κράτους οι Καποδιστριακοί και οι αντικαποδιστριακοί, οι Τρικουπικοί και οι αντιΤρικουπικοί, οι Βενιζελικοί και οι αντιβενιζελικοί, οι Παπανδρεικοί και οι αντιπαπανδρεικοί, οι Καραμανλικοί και οι αντικαραμανλικοί. Είναι οι πολιτικοί εκείνοι ηγέτες που καθόρισαν την εποχή τους και άφησαν ξεκάθαρα το αποτύπωμά τους. Κύριο γνώρισμα όλων τους ότι είχαν στο πλευρό τους ολόψυχα και με αυταπάρνηση τους οπαδούς τους, ενώ απέναντί τους αντιπαρατάχθηκαν οι αντίπαλοί τους με πάθος και στα όρια του μένους, αν δεν το ξεπέρασαν τις περισσότερες φορές. Ένα άλλο, επίσης κοινό τους γνώρισμα, είναι ότι με τις πολιτικές παρακαταθήκες που κληροδότησαν στις επόμενες γενιές εξακολουθούν να χαρακτηρίζονται μέχρι σήμερα τόσο οι υποστηρικτές του έργου τους όσο και οι αρνητές τους. Γιαυτό και μέχρι σήμερα υπάρχουν και θα εξακολουθούν να υπάρχουν οι Τρικουπικοί και οι αντιΤρικουπική, οι  Βενιζελικοί και οι αντιβενιζελικοί, οι Παπανδρεικοί και οι αντιπαπανδρεικοί, οι Καραμανλικοί και οι αντικαραμανλικοί. Είναι ένα προνόμιο που  το κέρδισαν από την ιστορία. Ο συνδετικός κρίκος αυτών των πολιτικών ανδρών, είναι ο μεγάλος οραματιστής και διανοούμενος, ο Αρκάς Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ο αποκαλούμενος και «πατέρας της Δημοκρατίας», ένας από τους κορυφαίους πολιτικούς της νεώτερης Ελλάδας.

Αντίστοιχα με τα παραπάνω, στη μεταπολεμική πολιτική ιστορία της πόλης του πάλαι ποτέ διαλάμψαντος δήμου των Άνω Λιοσίων, δεσπόζει ένα και μόνο όνομα: Νίκος Παπαδήμας! Ακόμα και τώρα, δεκατρία ολόκληρα χρόνια από την αποχώρησή του από τη μάχιμη πολιτική για λόγους υγείας, στο άκουσμα του ονόματός του  παρατάσσονται από τη μια μεριά οι πιστοί φίλοι του, οι Παπαδημικοί, και από την άλλη οι ορκισμένοι αντίπαλοι, οι αντιΠαπαδημικοί. Πρόκειται για τον άνθρωπο που λατρεύτηκε από τους οπαδούς του όσο κανένας άλλος στην ιστορία της πόλης. Αλλά πρόκειται και για τον άνθρωπο που πολεμήθηκε λυσσωδώς, που κυνηγήθηκε ανελέητα από τους αντιπάλους του επίσης όσο κανένας άλλος στην ιστορία της πόλης. Χωρίς αμφιβολία όμως, πρόκειται για τον άνθρωπο εκείνο που άφησε ανεξίτηλο το αποτύπωμά του στην πόλη, τον άνθρωπο που άλλαξε την ταυτότητά της με τα μεγάλα έργα και πρωτοποριακά έργα υποδομής, αλλά και με τη μεγάλη πολιτισμική και αθλητική της αναγέννηση. Τον άνθρωπο που κυριολεκτικά παρέλαβε την πόλη των Άνω Λιοσίων από τα αλώνια και την ανέβασε στα σαλόνια. Το ανεξίτηλο αυτό αποτύπωμα του Νίκου Παπαδήμα είναι κάτι που ούτε οι αντίπαλοί του δεν αρνούνται.  Ακόμη και σήμερα, η διαμάχη ανάμεσα στους υποστηρικτές και στους επικριτές του δεν εντοπίζεται στην ύπαρξη ή όχι του έργου του, αλλά στο αν αυτό το έργο θα μπορούσε να είναι ακόμα μεγαλύτερο. Τέτοιου είδους διαμάχη, πολύ δύσκολα θα εντοπίσετε και για πολύ λίγους.  

Έχω καθήκον να τονίσω ευθείς εξ’ αρχής ότι η αποψινή εκδήλωση δεν είναι προσπάθεια αγιοποίησης του Νίκου Παπαδήμα. Κάτι τέτοιο δεν ταιριάζει πρωτίστως στο χαρακτήρα του και δεν θα το επιθυμούσε ούτε ο ίδιος. Άλλωστε, ο ίδιος ο Νίκος Παπαδήμας πρώτος απ’όλους έχει αναγνωρίσει τα  λάθη και τις παραλείψεις στη μεγάλη πορεία του και – το κυριότερο – ο ίδιος πλήρωσε το κόστος αυτών των λαθών. Ένα κόστος που του στοίχισε την ίδια του την υγεία, το πολυτιμότερο ίσως απ’ όλα όσα θα μπορούσε να πληρώσει.

Ομοίως όμως έχω καθήκον να τονίσω ευθείς εξ’αρχής ότι η αποψινή εκδήλωση είναι βαθιά πολιτική, με την έννοια που δίνει στην πολιτική ο ίδιος ο Αριστοτέλης, θεωρώντας την πολιτική ως εκείνη που συντελεί στην πληρέστερη ζωή του ανθρώπου. Σύμφωνα με τη διδασκαλία του Αριστοτέλη, ο άνθρωπος είναι «ον πολιτικόν», δηλαδή εκ φύσεως προοριζόμενος να ζει μέσα σε πόλεις. Ως Αρκάδες των Άνω Λιοσίων, αυτό θεωρούμε ότι είναι και το μέγιστο καθήκον μας απέναντι στην πόλη μας, καθώς ο ίδιος ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει ότι «ο κατά κώμας συνοκοισμός των Αρκάδων, έμβρυο πολιτικής ζωής εστί», γιατί στην Αρκαδία ιδρύθηκε η αρχαιότερη πόλη στην ιστορία της ανθρωπότητας, ενώ επίσης στην Αρκαδία ιδρύθηκε το πρώτο κοινοβούλιο στην παγκόσμια πολιτική ιστορία. Κατά ένα παράξενο παιχνίδι της μοίρας, στην περίπτωση του Νίκου Παπαδήμα και των Άνω Λιοσίων ο Αριστοτέλης επαληθεύεται πλήρως, γιατί ο Νίκος Παπαδήμας είναι κατά το ήμισυ γηγενής Αρβανίτης και κατά το ήμισυ Αρκάς, ενώ και οι πρώτοι εσωτερικοί μετανάστες που ήρθαν στην πόλη των Άνω Λιοσίων αμέσως μετά την ίδρυση του Νεώτερου Ελληνικού Κράτους το 1836, ήταν  Αρκάδες.

Υπό την παραπάνω έννοια, ο τίτλος της αποψινής εκδήλωσης σαφώς και δεν είναι τυχαίος. Παρουσιάζοντας απόψε την επίδραση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου στο έργο του Νίκου Παπαδήμα, έχουμε σαν στόχο να προσεγγίσουμε νηφάλια, αλλά και με απόλυτη σαφήνεια, το πολιτικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο στηρίχθηκε αυτό το μεγάλο έργο που συντελέστηκε στην πόλη των Άνω Λιοσίων πριν από 13 χρόνια και να καταδείξουμε τις πολιτικές επιρροές που επέδρασαν σε αυτό. Ο λόγος δεν είναι για να ευλογήσουμε τα γένια μας ως Αρκάδες. Κάτι τέτοιο θα ήταν τουλάχιστον ευτελές και αστείο. Ο λόγος είναι ένας και μόνος: Να πούμε επιτέλους καθαρά και ξάστερα αν αυτό το πολιτικό υπόβαθρο και το έργο που συντελέστηκε στην πόλη των Άνω Λιοσίων μπόρεσε να ανταποκριθεί στις ανάγκες, στα οράματα και στα προτάγματα της εποχής και – το κυριότερο -  να κάνουμε μια αναγωγή στο μέλλον. ανιχνεύσουμε αν αυτό το πολιτικό υπόβαθρο και το έργο που κληροδότησε ο Νίκος Παπαδήμας μπορεί να αποτελέσει εφαλτήριο για μια νέα αναγέννηση του ενοποιημένου πια Καλλικρατικού δήμου Φυλής. 

Για να μιλήσουμε για την επίδραση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου στο έργο του Νίκου Παπαδήμα, θα πρέπει να αναδείξουμε πρώτα εν συντομία τα κύρια σημεία της πολιτικής παρακαταθήκης του Παπαναστασίου.

Η πολιτική παρακαταθήκη του Αλέξανδρου Παπαναστασίου

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου υπήρξε κοινωνιολόγος και διανοούμενος της εποχής του, ενώ είναι αδιαμφισβήτητα ένας από τους κορυφαίους πολιτικούς της νεώτερης Ελλάδας. Πολιτεύτηκε ακριβώς  την ίδια εποχή με τον ηλικιακά μεγαλύτερό του Ελευθέριο Βενιζέλο και υπήρξε το μετριοπαθές αντίβαρό του. Αν ο Βενιζέλος ήταν η φωτιά και η πληθωρική παρουσία, ο Παπαναστασίου ήταν η ήρεμη δύναμη και η διανόηση της παράταξης, ο άνθρωπος που επέμενε σταθερά στη συνέχεια του έργου του Χαρίλαου Τρικούπη, του μεγάλου αναμορφωτή της χώρας που είχε προηγηθεί κατά 25 χρόνια. Ανάμεσα στον Βενιζέλο και στον Παπαναστασίου υπήρχε μια αμοιβαία συμπληρωματικότητα λειτουργιών και ρόλων. Η τολμηρή και θαρραλέα για την εποχή της πολιτική του Βενιζέλου, είχε ανάγκη τη ροπή του Παπαναστασίου για να υλοποιηθεί, καθώς ο Παπαναστασίου προετοίμαζε το έδαφος για να επιβληθούν τα διάφορα μέτρα.

Ως βουλευτής και κατ’επανάληψη υπουργός διατύπωσε και εισήγαγε πρωτοποριακές προτάσεις σε όλους τους τομείς της πολιτικής και ιδιαίτερα για τα κοινωνικά, τα εργασιακά και αγροτικά θέματα. Σε όλες τις θέσεις που υπηρέτησε επέδειξε λαμπρό έργο. Είναι γνωστοί οι αγώνες που έκανε ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, για την βελτίωση των συνθηκών εργασίας της εργατικής και αγροτικής τάξης, την καθιέρωση σωματείων για την προάσπιση των συμφερόντων τους, την προστασία των γυναικών και των ανηλίκων στους χώρους εργασίας, τον περιορισμό του ωραρίου και την θέσπιση της Κυριακής αργίας, την ίδρυση του Ι.Κ.Α. και άλλα πολλά. Έδωσε ανυποχώρητες μάχες για την επίλυση του αγροτικού προβλήματος και την παραχώρηση των τσιφλικιών στους ακτήμονες της Θεσσαλίας, για την ενίσχυση των αγροτών και των μικρών ακτημόνων πανελλαδικά, πρωτοστάτησε στην ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας και εισήγαγε πρωτοποριακές ιδέες για το συνεταιριστικό αγροτικό κίνημα, διατυπώνοντας την προοδευτική για την εποχή του άποψη ότι «συνεταιρισμός είναι ένωση προσώπων και όχι κεφαλαίων».

Στον τομέα των δημοσίων έργων έφερε κοσμογονία στα έργα υποδομής, στην ανάπτυξη οδικών αξόνων και των μέσων μαζικής μεταφοράς, γιατί τα θεωρούσε ως απαραίτητη προϋπόθεση για την ελεύθερη και απρόσκοπτη ανάπτυξη της κοινωνίας, ειδικά των εργαζομένων και των εμπόρων. Εισήγαγε μια άκρως προοδευτική οικιστική νομοθεσία για το σχέδιο πόλεων, με την οποία συνδύασε τις ανάγκες στέγασης της εργατικής τάξης, τη  βιώσιμη ανάπτυξη αλλά και το σεβασμό στο περιβάλλον. Κορυφαίο έργο του, η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1917. Αν η Θεσσαλονίκη έχει αυτή την υπέροχη όψη σήμερα, με τους κάθετους άξονες, της πλατείες, τους κοινόχρηστους χώρους και την απρόσκοπτη πρόσβαση στην παραλία της, το οφείλει στον Αλέξανδρο Παπαναστασίου.

Ο τομέας της παιδείας και του πολιτισμού υπήρξε ο προνομιακός χώρος του Παπαναστασίου. Ως διανοούμενος και ιδρυτής μαζί με το Δελμούζο και τον Πετιμεζά της «Ομάδας των Κοινωνιολόγων» πρωτοστάτησε ως αρμόδιος υπουργός στη δημιουργία του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» για την εκπαιδευτική και πολιτισμική αναβάθμιση της ελληνικής κοινωνίας. Έδωσε τεράστια ώθηση στα γράμματα και στις τέχνες, στην αναβάθμιση όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης, στήριξε τη γεωργική και τεχνική εκπαίδευση, εισήγαγε νέες κατευθύνσεις και τμήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, ενώ ίδρυσε και το μεγάλο καμάρι ολόκληρης της Βορείου Ελλάδος, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, στον περίβολό του οποίου υπάρχει ο ανδριάντας του. Το συνολικό έργο του Αλέξανδρου Παπαναστασίου στην παιδεία και τον πολιτισμό είναι τόσο μεγάλο, που η τότε Σύγκλητος του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου το αποκάλεσε «Παπανάσταση».

Στο πολιτειακό ζήτημα, ο Παναστασίου προασπίστηκε μαζί με το Βενιζέλο το δικαίωμα του Ελληνικού Λαού στην πολιτική αυτοδιάθεση και τη δημοκρατία. Το 1922 πρωτοστάτησε στην συγγραφή του «Δημοκρατικού Μανιφέστου» με το οποίο κατήγγειλε την πολιτική του Στέμματος στη Μικρά Ασία, αρκετούς μήνες πριν τη Μικρασιατική καταστροφή. Το Μάρτιο του 1924, ως Πρωθυπουργός πια, κατέθεσε στην Δ’ Συντακτική Συνέλευση το ψήφισμα για την ανακήρυξη της αβασίλευτης δημοκρατίας, κηρύσσοντας έκπτωτη τη Μοναρχία. Ένα ψήφισμα  που επικυρώθηκε με λαϊκό δημοψήφισμα και συντριπτική πλειοψηφία. Το ψήφισμα που κατέθεσε το Μάρτιο του 1924 ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου κατά της μοναρχίας, αποτέλεσε το πολιτικό πλαίσιο του Ανένδοτου Αγώνα που κήρυξε εναντίον των Βασιλικών Ανακτόρων 40 χρόνια μετά ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο Γέρος της Δημοκρατίας, ενώ αποτέλεσε και τον πυρήνα του δημοψηφίσματος που διενήργησε το Δεκέμβριο του 1974 ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, με το οποίο καθιερώθηκε οριστικά και αμετάκλητα η αβασίλευτη Προεδρευομένη Δημοκρατία στη χώρα. Βλέπουμε λοιπόν ότι το πολιτικό πλαίσιο και η διανόηση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου είναι ο συνδετικός κρίκος όλων των μεγάλων ηγετών της νεώτερης Ελλάδας, από το Χαρίλαο Τρικούπη, τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τις γενιές των Παπανδρέου μέχρι τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Αυτό που κατέφερε με δημοψήφισμα το 1974 ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, το είχε πετύχει ακριβώς 50 χρόνια πριν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, με δημοψήφισμα, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου.

Ποιο είναι όμως αυτό το πολιτικό πλαίσιο και η διανόηση, που καθιστούν τόσο σημαντικό τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου; Ο Παπαναστασίου δεν απαρνήθηκε ποτέ την ιδιότητά του ως επιστήμονα και διανοούμενου έναντι της πολιτικής. Το αντίθετο μάλιστα. Πορεύτηκε πολιτικά πάντοτε με τις στέρεες απόψεις που είχε ως επιστήμονας και διανοούμενος. Ως κοινωνιολόγος πίστευε στη βαθμιαία και σταθερή μετεξέλιξη της κοινωνίας, μέσα από την ισόρροπη ευημερία όλων των κοινωνικών και οικονομικών τάξεων. Στόχος του ήταν η διαμόρφωση ενός «στοργικού» όπως το χαρακτήριζε Κράτους, το οποίο με βαθμιαίες παραχωρήσεις προς τις παραγωγικές τάξεις θα μεριμνά διαρκώς για την πρόοδο της κοινωνίας, μέσα από τη συμμετοχή ολόκληρου του ανθρώπινου δυναμικού στην κοινωνική οικονομία. Πίστευε ότι η συμμετοχή  των παραγωγικών τάξεων, ιδίως της εργατικής τάξης, στον οικονομικό πλούτο  της χώρας είναι το απαραίτητο θεμέλιο για την κοινωνική πρόοδο, αλλά και το απαραίτητο αντίβαρο στον άκρατο φιλελευθερισμό και την καπιταλιστική ευημερία. Ότι η κοινωνική πρόοδος μπορεί να συμβεί με την οργάνωση των εργατικών τάξεων σε ένα επίπεδο κοινωνικών και πολιτικών συμμαχιών που είναι απαραίτητες για την επίτευξη μεγάλων μεταρρυθμίσεων.

«Το Κοινωνικόν μας ζήτημα»

Με λίγα λόγια, ο Παπαναστασίου θεμελίωσε τον πολιτικό χώρο που προσδιόρισε ο σύγχρονός του διανοητής Γεώργιος Σκληρός το 1907, στο μεγαλειώδες έργο του «Το Κοινωνικόν μας ζήτημα», ένα έργο που συντάραξε την πολιτική σκέψη της χώρας αλλά και ολόκληρης της ευρώπης εκείνη την εποχή. Και επειδή η αγγλική μετάφραση της λέξης «κοινωνικόν» είναι «social», ο πολιτικός αυτός χώρος ονομάστηκε «σοσιαλιστικός». Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι κοινωνίες πρέπει πάντοτε να προοδεύουν στο πέρασμα του χρόνου για να δίνουν λύσεις στο «Κοινωνικόν Ζήτημα» της κάθε εποχής, ο χώρος αυτός αποκαλείται έκτοτε προοδευτικός. Αυτό καλό είναι να το γνωρίζουν όσοι σήμερα χάνονται στη μετάφραση όχι μόνο μεταξύ αριστεράς και δεξιάς, μεταξύ προόδου και συντήρησης, αλλά κυρίως όσοι προσπαθούν να ισορροπήσουν μεταξύ αριστεράς, κεντροαριστεράς, σοσιαλισμού και σοσιαλδημοκρατίας. Και όσοι δεν το γνωρίζουν, αντί να αερολογούν ακροβατώντας μεταξύ φιλελευθερισμού και προοδευτισμού, καλό είναι να μελετήσουν το επιστημονικό έργο του Αλέξανδρου Παπαναστασίου.

Η επίδραση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου στο έργο του Νίκου Παπαδήμα

Για να αναφερθούμε στην επίδραση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου στο έργο του Νίκου Παπαδήμα πρέπει να ανατρέξουμε στο ιστορικό, κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής που ξεκίνησε την πορεία του ο Νίκος Παπαδήμας, δηλαδή πριν 28 ολόκληρα χρόνια, αλλά και να οριοθετήσουμε το έργο του.

Το 1990, χρονιά κατά την οποία εξελέγη για πρώτη φορά δήμαρχος ο Νίκος Παπαδήμας, ήταν κομβικό για τη χώρα. Η πολιτική ζωή σπαράσσονταν από τα αλήστου μνήμης ειδικά δικαστήρια που έστηναν οι τότε αρχάγγελοι της κάθαρσης και ένας ιδότυπος εμφύλιος είχε συνταράξει την ελληνική κοινωνία. Μέσα σ’αυτό λοιπόν το ευρύτερο πολιτικό πλαίσιο, η σοσιαλιστική παράταξη της εποχής ανέδειξε για υποψήφιο δήμαρχο στην πόλη μας το νεαρό τότε δικηγόρο Νίκο Παπαδήμα, παρακάμπτοντας τη μέχρι τότε κομματική επετηρίδα και κάνοντας πράξη την απαίτηση για ανανέωση στο εσωτερικό της παράταξης. Ο Νίκος Παπαδήμας λοιπόν, βρέθηκε στο μεταίχμιο μιας ευρύτερης πολιτικής μετάβασης, καλούμενος εκ των πραγμάτων να προσδιορίσει και να αντιμετωπίσει το «Κοινωνικόν Ζήτημα» της πόλης, όπως το προσδιόρισε ο Γεώργιος Σκληρός και ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου κατά τον τρόπο που ήδη προαναφέραμε.

Η επιστημονική εντιμότητα μου επιβάλλει να μην μιλήσω εγώ για το έργο του Νίκου Παπαδήμα. Γιαυτό και θα χρησιμοποιήσω τρία από όλα τα πανεπιστημιακά συγγράμματα που έχουν γραφεί για το έργο του Νίκου Παπαδήμα. Γιατί, σε περίπτωση που δεν το γνωρίζετε, και είμαι σίγουρος ότι δεν το γνωρίζετε, το έργο του Νίκου Παπαδήμα αποτελεί αντικείμενο μελέτης σε πολλά από τα πανεπιστημιακά ιδρύματα της χώρας, ιδίως στις σχολές που ασχολούνται με τη δημόσια διοίκηση και τον αστικό πολεοδομικό σχεδιασμό. Στα πανεπιστημιακά αυτά συγγράμματα με τίτλο «Η πορεία ανάπτυξης του Δήμου Άνω Λιοσίων από το έτος 1990 έως το 2000» το πρώτο, «Καταγραφή και Ανάλυση των πολεοδομικών παρεμβάσεων στο Δήμο Άνω Λιοσίων» το δεύτερο και «εισαγωγή στα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών» το τρίτο, περιγράφεται και αναλύεται διεξοδικά όλο το έργο που συντελέστηκε στα δεκαπέντε χρόνια δημαρχίας του Νίκου Παπαδήμα. Είμαι σίγουρος, ότι ακόμα και ίδιος ή οι συνεργάτες του δεν θα μπορούσαν να αποτυπώσουν και να αναλύσουν με τόση λεπτομέρεια το συνολικό του έργο.

Πρόκειται για ένα πολύπλευρο έργο, που αντιμετώπισε σφαιρικά και ολιστικά το «Κοινωνικόν Ζήτημα» εκείνης της εποχής, που δεν ήταν άλλο από τον πλήρη εγκλωβισμό της πόλης σε ένα βαθύ τέλμα υποβάθμισης και αναξιοπρέπειας. Όταν ανέλαβε δήμαρχος ο Νίκος Παπαδήμας, η πόλη ήταν γνωστή στο πανελλήνιο για τις πλημμύρες, την αθρόα εγγραφή τσιγγάνων στους εκλογικούς καταλόγους και την ανεξέλεγκτη διαχείριση απορριμμάτων. 

Μέσα από μια κοσμογονία δημοσίων έργων και υποδομών, τα οποία όπως και ο Παπαναστασίου τα θεωρούσε  ως απαραίτητη προυπόθεση για την απρόσκοπτη ανάπτυξη, η πόλη άρχισε σταδιακά να μεταμορφώνεται και μαζί της η κοινωνία. Δεν ήταν απλώς τα αμέτρητα έργα ύδρευσης, αποχέτευσης, οδοποιίας, αντιπλημμυρικής προστασίας, η κατασκευή βρεφονηπιακών και παιδικών σταθμών, ολοκληρωμένων σχολικών συγκροτημάτων με νηπιαγωγία, δημοτικά, γυμνάσια, λύκεια, σύγχρονων αθλητικών εγκαταστάσεων με γήπεδα όλων των αθλημάτων, κλειστά γήπεδα και  υπερσύγχρονο  κολυμβητήριο, οι ολυμπιακές εγκαταστάσεις,  οι αμέτρητες πλατείες και παιδικές χαρές, οι εκκλησίες, το μοναστήρι της Ντάρδιζας και τα ξωκλήσια, το παραθεριστικό κέντρο στη Μυρσίνη, τα δημοτικά αναψυκτήρια, το Πάρκο Πόλης, το Βιοτεχνικό Πάρκο, η αποκατάσταση των λατομείων, η δημιουργία σύγχρονου οδικού δικτύου και η εγκατάσταση τερματικού σταθμού του προαστιακού σιδηροδρόμου στην πόλη. Το σημαντικότερο ήταν ότι όλα αυτά ενσωματώθηκαν σε έναν πρωτοποριακό πολεοδομικό και οικιστικό σχεδιασμό για την πόλη, με τον οποίο όπως και ο Παπαναστασίου προσπάθησε να συνδυάσει τις ανάγκες στέγασης της κοινωνίας, με την ισόρροπη ανάπτυξη όλων των συνοικιών της πόλης, αλλά και το σεβασμό στο περιβάλλον.

Τα παραπάνω συνοδεύτηκαν από ένα εκτεταμένο πρόγραμμα κοινωνικής πολιτικής, με το οποίο στηρίχθηκαν και ενισχύθηκαν τα φτωχά εργατικά στρώματα που διαβιούσαν στην πόλη. Παράλληλα, τα μεγάλα δημόσια έργα στην πόλη προσέφεραν αμέτρητες θέσεις εργασίας, ενώ προκάλεσαν και ένα μεγάλο κύκλο οικονομικών δραστηριοτήτων που πολλαπλασίασε την κοινωνική ευημερία, δημιουργώντας αυτό που είχε οραματιστεί ο Παπαναστασίου 65 χρόνια πριν ως κοινωνική οικονομία.  

Στον τομέα του Πολιτισμού, ακολουθώντας το παράδειγμα του Παπαναστασίου που ίδρυσε τον «Εκπαιδευτικό Όμιλο», ο Νίκος Παπαδήμας ίδρυσε τη Δημοτική Εταιρεία Ανάπτυξης με την οποία υλοποίησε ένα μοναδικό αθλητικό και πολιτιστικό έργο. Ποιος μπορεί να ξεχάσει την αθλητική έκρηξη που σημειώθηκε τότε στην πόλη; Ποιος μπορεί να ξεχάσει τα προγράμματα μαζικού και σχολικού αθλητισμού, τις Ακαδημίες ποδοσφαίρου, μπάσκετ και βόλεϊ; Ποιος μπορεί να ξεχάσει τα αμέτρητα πανελλήνια σχολικά πρωταθλήματα σε ομαδικά αθλήματα; Ποιος μπορεί να ξεχάσει τα πανελλήνια πρωταθλήματα Α΄ Εθνικής Κατηγορίας και το ευρωπαϊκό  final four στο γυναικείο μπάσκετ της πόλης;  Ποιος μπορεί να ξεχάσει την ομάδα μπάσκετ ανδρών του ΔΑΣΑΛ, ποιος μπορεί να ξεχάσει την άνοδο στην Α’ Εθνική Κατηγορία της ομάδας ποδοσφαίρου του Ακρατήτου; Ποιος μπορεί να ξεχάσει τις παγκόσμιες και πανευρωπαϊκές διακρίσεις στην πάλη, τα πρωταθλήματα στη γυμναστική, στο στίβο, στην κολύμβηση;

Παράλληλα με τα παραπάνω, δημιουργήθηκε το τμήμα πολιτισμού, το οποίο περιελάμβανε το δημοτικό ωδείο, τη δημοτική βιβλιοθήκη, τη σχολή καλλιτεχνικού χορού, τη δημοτική φιλαρμονική, τα εργαστήρια εικαστικών τεχνών και θεάτρου, τη σχολή παραδοσιακών χωρών, το τμήμα πνευματικών αθλημάτων, καθώς και τα δύο αρχαιολογικά πάρκα της πόλης. Αλήθεια, θυμάται κανείς που βρίσκονται τα δύο αρχαιολογικά πάρκα της πόλης; Όχι αρχαιολογικοί χώροι, αρχαιολογικά πάρκα που σήμερα δεν τα γνωρίζει πια κανείς!

Την εποχή εκείνη στηρίχθηκαν οι υπάρχοντες  πολιτιστικοί σύλλογοι και ιδρύθηκαν αρκετοί νέοι εθνοτοπικοί σύλλογοι, ανάμεσά τους και ο σύλλογος Αρκάδων. Με την παρουσία του Νίκου Παπαδήμα στη θέση του δημάρχου έπαυσε οριστικά και αμετάκλητα ένα ιδιότυπο καθεστώς πολιτιστικού εκφοβισμού που υπήρχε μέχρι τότε στην πόλη. Μπορεί να έχουν περάσει 25 ολόκληρα χρόνια, αλλά οι Αρκάδες της πόλης, δεν ξεχνάμε ότι επί χρόνια δεν ήταν αποδεκτή η τοποθέτηση της προτομής του Γέρου του Μοριά στη θέση που βρίσκεται σήμερα, ότι με προσωπική απόφαση του ίδιου του Νίκου Παπαδήμα τοποθετήθηκε εκεί, καθώς και ότι ο ίδιος έκανε τα αποκαλυπτήρια της προτομής! Και μιλάμε για την προτομή του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, όχι κανενός άλλου…

Και στο σημείο αυτό έχω καθήκον έναντι της ιστορίας της πόλης να αναφέρω το μεγάλο όραμα του Νίκου Παπαδήμα για τους εθνοτοπικούς συλλόγους. Στα πλαίσια του πρωτοποριακού πολεοδομικού σχεδιασμού και ανάδειξης της πόλης, αλλά και για να εμποδιστεί η πολεοδομική επέκταση των τσιγγάνων, σχεδιάστηκε η πολεοδομική διάταξη στις επίφοβες περιοχές πάνω στον άξονα Βορά Νότου και δόθηκαν οι αντίστοιχες ονομασίες σε δρόμους και σε πλατείες, ακριβώς όπως είναι η γεωγραφική διάταξη της χώρας, στο μέτρο που ήταν δυνατό. Σκοπός ήταν στις αντίστοιχες πλατείες να ανεγερθούν τα κτίρια που θα στεγαστούν οι αντίστοιχοι σύλλογοι από κάθε γεωγραφικό διαμέρισμα, με χαρακτηριστικά αρχιτεκτονήματα από κάθε περιοχή, για να αποτελέσουν ένα ευρύτερο ζωντανό θεματικό πολιτισμικό πάρκο με επίκεντρο το νέο δημαρχείο που θα κατασκευάζονταν στην πόλη. Για τους Κρήτες σχεδιάστηκε αντίγραφο του ανακτόρου της Κνωσού, για τους Πόντιους αντίγραφο του Φροντιστηρίου της Τραπεζούντας, για τους Πελοποννήσιους αντίγραφο του Ναού του Δία στην αρχαία Ολυμπία, ένα από τα 7 θαύματα του κόσμου και μικρό υπαίθριο θέατρο αντίγραφο της αρχαίας επιδαύρου, για τους Αρκάδες αντίγραφο του Κοινού των Αρκάδων με το Βουλευτήριο της Μεγαλόπολης. Δεν θα αναφερθώ στους υπολοίπους συλλόγους, από σεβασμό. Σκοπός ήταν να σφραγιστούν πολιτισμικά αυτές οι επίφοβες από την επέκταση των τσιγγάνων περιοχές, αλλά και να στεγάσουν τις δραστηριότητες των αντίστοιχων Ομοσπονδιών, όπως είναι η Παγκρήτια, η Παμποντιακή, η Πανηπειρωτική και η Παναρκαδική Ομοσπονδία, διαφημίζοντας την πόλη στα πέρατα της οικουμένης. Δυστυχώς ο Νίκος Παπαδήμας πρόλαβε να ολοκληρώσει μόνο τ αριστουργήματα που διαθέτουν σήμερα οι Κρήτες και οι Πόντιοι, ενώ δεκατρία χρόνια μετά την αποχώρησή του από τη δημαρχία, τώρα οδεύει προς ολοκλήρωση το κτήριο των Ηπειρωτών.

Αν υπάρχει όμως ένα σημείο στο οποίο η επίδραση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου είναι τόσο εμφατική στο έργο του Νίκου Παπαδήμα, αυτό είναι η ανάπλαση της πόλης μετά τον καταστρεπτικό σεισμό της 7^ης Σεπτεμβρίου του 1999. Ήταν η εποχή που το άστρο του Παπαδήμα μεσουρανούσε, το έργο του ήταν ακουστό σε όλη την επικράτεια, ο τότε Πρωθυπουργός  Κώστας Σημίτης είχε επισκεφτεί την πόλη με λεωφορείο που μετέφερε το μισό υπουργικό συμβούλιο και είχε μιλήσει σε αυτήν εδώ ακριβώς την αίθουσα. Ακριβώς τότε συνέβη ο φονικός σεισμός που ισοπέδωσε τα πάντα. Αντί να κρυφτεί, ο Παπαδήμας  βγήκε δυναμικά μπροστά και υιοθέτησε ακριβώς ότι έκανε και ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου στην ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1917. Ακόμα ηχεί στα αυτιά μου η περίφημη φράση του Νίκου Παπαδήμα που είχε πει «Να κάνουμε το σεισμό σωσμό για την πόλη». Εφάρμοσε ένα επιχειρησιακό  έργο ανάπλασης και ανοικοδόμησης της πόλης, βοηθώντας τους κατοίκους να ξαναχτίσουν σύγχρονα σπίτια αλλά και να αποκτήσει η πόλη μια άλλη αρχιτεκτονική και πολεοδομική σχεδίαση. Στην ιστορία του νεώτερου Ελληνικού Κράτους, μόνο δύο περιπτώσεις ανοικοδόμησης και ανάπλασης ολόκληρων πόλεων έχουν καταγραφεί: Της Θεσσαλονίκης από τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου και των Άνω Λιοσίων από το Νίκο Παπαδήμα.

Όπως είπα και στην αρχή της ομιλίας μου, η αποψινή εκδήλωση δεν είναι προσπάθεια αγιοποίησης του Νίκου Παπαδήμα. Κατά συνέπεια έχω καθήκον και υποχρέωση να μνημονεύσω και τα λάθη του. Γιατί όλα τα παραπάνω δεν έγιναν χωρίς λάθη. Το αντίθετο μάλιστα, καθώς συνοδεύτηκαν από αρκετά και σοβαρά λάθη. Θα μνημονεύσω το μεγαλύτερο και –κατά τη γνώμη μου- το πλέον ολέθριο λάθος του Νίκου Παπαδήμα: την επιλογή μερίδας συνεργατών του καθώς και την εμπιστοσύνη με την οποία τους περιέβαλε. Συνεργάτες οι οποίοι εκμεταλλεύτηκαν την εμπιστοσύνη του και στο τέλος πρόδωσαν τον ίδιο, την παράταξη και την πόλη. Δεν χρειάζεται να τους ψάξει κανείς για να τους εντοπίσει. Σε απόλυτη αντίθεση με το Νίκο Παπαδήμα, οι άνθρωποι αυτοί διήγαν και εξακολουθούν να διάγουν προκλητικά πλουσιοπάροχο βίο, να διαθέτουν πολυτελή  σπίτια και να κυκλοφορούν με πανάκριβα αυτοκίνητα, με μόνο προσόν στο ανύπαρκτο βιογραφικό τους ότι κάποτε διαχειρίστηκαν τις τύχες της πόλης.  Και αν η Θέμιδα δεν μπόρεσε –ή δεν ήθελε - να τους βρει, η ιστορική δικαιοσύνη της πόλης τους γνωρίζει αρκετά καλά.

Αντί αυτών, ο Νίκος Παπαδήμας, όπως και ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου διώχθηκε απηνώς, λοιδορήθηκε άνανδρα, κατασυκοφαντήθηκε ανελέητα και σύρθηκε στα δικαστήρια από τους αντιπάλους του. Όλα αυτά, μαζί με την προδοσία ορισμένων συνεργατών του, επηρέασαν τον ψυχισμό του και κλόνισαν την υγεία του. Μετά από τέσσερις σαρωτικές εκλογικές νίκες, ο μόνος που νίκησε το Νίκο Παπαδήμα ήταν τελικά ο ίδιος ο Νίκος Παπαδήμας. Η κλονισμένη υγεία του τον υποχρέωσε να αποσυρθεί από τη δημαρχία και τη μάχιμη πολιτική. Και επιμένω στο χαρακτηρισμό μάχιμη πολιτική, γιατί ο Νίκος Παπαδήμας δεν αποσύρθηκε στιγμή και αμφιβάλλω αν ποτέ θα αποσυρθεί από την πολιτική. Ίσως γιατί το όνομά του είναι συνώνυμο με την πολιτική στην πόλη μας.

Η βαθύτερη όμως επίδραση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου στο έργο του Νίκου Παπαδήμα, ήταν στην πολιτική σκέψη. Ο Παπαδήμας δημιούργησε στην πόλη αυτό που ο Παπαναστασίου αποκαλούσε «στοργικό» Κράτος. Επί των ημερών του, ο Δήμος Άνω Λιοσίων μερίμνησε για την πρόοδο της κοινωνίας της πόλης, μέσα από τη συμμετοχή ολόκληρου του ανθρώπινου δυναμικού στην κοινωνική οικονομία.  Και αυτή η κοινωνική πρόοδος επιτεύχθηκε με μια μεγάλη κοινωνική και πολιτική συμμαχία που ήταν απαραίτητη για την επίτευξη μεγάλων μεταρρυθμίσεων, ακριβώς όπως το είχε οραματισθεί ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου.

Ο Νίκος Παπαδήμας μπόρεσε να ανταποκριθεί στις ανάγκες, στα οράματα και στα προτάγματα της εποχής του, γιατί κατάφερε να απαντήσει στο «Κοινωνικόν Ζήτημα» της εποχής του. Η ιστορική αλήθεια των αριθμών το επιβεβαιώνει. Η συντριπτική πλειοψηφία της πόλης στάθηκε στο πλευρό του, όχι μία αλλά τέσσερες φορές. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι που ψήφισαν διαχρονικά το Νίκο Παπαδήμα ήταν σοσιαλιστές; Προφανώς όχι. Ενστερνίστηκαν όμως το όραμά του. Ακριβώς όπως συμβαίνει επί δεκαετίες τώρα στον όμορο δήμο Ιλίου. Γιατί αυτό ακριβώς είναι το μεγάλο μυστικό: οι μεγάλες κοινωνικές συμμαχίες για να επιτυγχάνονται οι μεγάλες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Και οι μεγάλες κοινωνικές συμμαχίες επιτυγχάνονται μόνο όταν υπάρχει  ξεκάθαρο πολιτικό πλαίσιο, με όραμα και έμπνευση!

Αναγωγή στο σήμερα

Αγαπητοί φίλοι, οι πολιτικές παρακαταθήκες του Αλέξανδρου Παπαναστασίου είναι διαχρονικές, γιατί αφορούν τη διαχρονική πρόοδο της κοινωνίας. Το «Κοινωνικόν Ζήτημα» είναι πάντοτε επίκαιρο, σε κάθε εποχή και σε κάθε κοινωνία. Στην πόλη των Άνω Λιοσίων απαντήθηκε από το Νίκο Παπαδήμα στην εποχή του. Στα δεκατρία χρόνια που πέρασαν από την αποχώρησή του, η αλήθεια των αριθμών δείχνει ότι το «Κοινωνικόν Ζήτημα» δεν μπόρεσε να απαντηθεί με την ίδια επιτυχία. Κανείς δεν μπόρεσε να δημιουργήσει ξανά τις μεγάλες κοινωνικές και πολιτικές συμμαχίες που είναι απαραίτητες για τις βαθιές μεταρρυθμίσεις που έχει διαρκώς ανάγκη η πόλη. 

Το ερώτημα λοιπόν που αναπόφευκτα έρχεται στην επιφάνεια είναι ένα: Μπορούν στην εποχή μας να υπάρξουν ξανά μεγάλες κοινωνικές και πολιτικές συμμαχίες, όπως στην εποχή του Νίκου Παπαδήμα; Την απάντηση τη δίνει ξανά ο Αριστοτέλης, ο μεγάλος αυτός φιλόσοφος της αρχαιότητας, ο οποίος συνέδεσε τα «Πολιτικά» με τα «Ηθικά». Σύμφωνα με τα δύο αυτά έργα του Αριστοτέλη, η Ηθική Αρετή πρέπει να είναι η βάση για την Πολιτική Αρετή. Γιατί χωρίς Αρετή, δεν μπορεί να υπάρξει ούτε ήθος, αλλά ούτε και πολιτική. Γιαυτό ο Αριστοτέλης λέει ξεκάθαρα ότι την εξουσία πρέπει να την ασκούν όσοι διαθέτουν Αρετή και όχι όσοι διαθέτουν οικονομικό πλούτο. Αυτός που διαθέτει Αρετή πρέπει λοιπόν να κυβερνά και όχι ο πλούσιος. Γιατί όποιος διαθέτει Αρετή, δεν θα επιδιώξει ποτέ να γίνει πλούσιος από την πολιτική. Και η Αρετή στην πολιτική για τον Αριστοτέλη αποδεικνύεται με τη διαρκή στάση ζωής και την απαρέγκλιτη υπηρέτηση αρχών, αξιών, ιδανικών και οραμάτων.

Η δημιουργία λοιπόν μεγάλων κοινωνικών και πολιτικών συμμαχιών, προϋποθέτει Ηθική Αρετή αλλά και αρχές, αξίες, ιδανικά και οράματα. Χωρίς αυτά, δεν μπορεί να απαντηθεί κανένα «Κοινωνικό Ζήτημα». Το «Κοινωνικόν Ζήτημα» της πόλης δεν μπορεί να απαντηθεί με δεσποτικούς ηγεμονισμούς που καταλήγουν στο διχασμό, αλλά ούτε και με θλιβερές αποστασίες που επιχειρούν να ανοίξουν την κερκόπορτα  στον εφιάλτη. Γιατί η ιστορία διδάσκει ότι η αποστασία σε βάρος του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, του Πατέρα της Δημοκρατίας, άνοιξε διάπλατα την πόρτα στη δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά, ότι η αποστασία σε βάρος του πολιτικού του διαδόχου, του Γεώργιου Παπανδρέου, του Γέρου της Δημοκρατίας, άνοιξε διάπλατα την πόρτα στη χούντα των Απριλιανών. Και αν η αποστασία είναι κάτι που ιστορικά ευδοκιμεί στην παράταξη που θεμελίωσε ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ομοίως η ιστορία έχει αποδείξει ότι στην παράταξη αυτή δεν είχαν, δεν έχουν και δεν μπορούν ποτέ να έχουν μέλλον οι αποστάτες! Αυτό, να το θυμούνται καλά όσοι μέχρι πρόσφατα παρεπιδημούσαν στις τάξεις αυτής της παράταξης στην πόλη μας!

Αγαπητοί φίλοι, σε μια εποχή πολιτικού αμοραλισμού, όπου η πολιτική έφτασε να είναι συνώνυμο της ευτέλειας, όπου ο πολιτικός λόγος έχει αντικατασταθεί από τον κοινωνικό σχολιασμό, δηλαδή το κουτσομπολιό, όπου οι διαφανείς πολιτικές συνθέσεις πάνω σε πλαίσια αρχών έχουν δώσει τη θέση τους σε μυστικές συναντήσεις  και ύποπτα αλισβερίσια, το μεγάλο ζητούμενο παραμένει η ηθική Αρετή,  οι αρχές, οι αξίες, τα ιδανικά και τα οράματα. Γιατί αυτά είναι που χαράσσονται ανεξίτηλα στο μυαλό των ανθρώπων και από εκεί ριζώνουν στην καρδιά τους. Και ότι χαραχτεί στο μυαλό και ριζώσει στην καρδιά των ανθρώπων, κανείς δεν μπορεί ποτέ να το ξεριζώσει. Και τότε οι κοινωνίες αρχίζουν να ονειρεύονται. 

Αγαπητέ μου Νίκο Παπαδήμα, σ’ ευχαριστούμε για όσα πρόσφερες στην πόλη μας. Πάνω απ’ όλα όμως, σ’ ευχαριστούμε που μας έμαθες να ονειρευόμαστε. Δεν το ξεχνάμε ποτέ!